طی دو هفته اخیر آماری پیرامون میزان کودک همسری در پاییز سال گذشته منتشر شد ،آماری تکان دهنده که بالغ بر ۷ هزار ثبت کودک همسری در سال گذشته داشتیم ،این آمار در مورد بهار و تابستان سال گذشته نیز در مقایسه با قبل افزایش چشمگیری داشته وهمه این آمار حکایت از سیر صعودی ثبت کودک همسری دارد .پدیده ای تلخ و دردناک که گذشته از پیامدهای اجتماعی ،حقوقی ،فرهنگی خود بازتولید همین شرایط اقتصادی نابه سامان و گسترش بیماری کرونا در جامعه وضعف قوانین موجود است . بهتر آن دیدیم که با رایحه مظفریان پژوهشگر، جامعه‌شناس ،مولف کتاب گره ، فعال حقوق زنان و کودکان است که در زمینه آسیب‌های اجتماعی و شکستن تابوهای حاکم بر جامعه ایران فعالیت می‌کند،گفت وگویی داشته باشیم .


در مورد کودک همسری چه سنی را می توان جز معیار سنی مقوله کودک همسری قرار داد که این ازدواج ،ازدواج کودکان است؟

در کنوانسیون های بین المللی سن کمتر از ۱۸ سال به عنوان کودک در نظر گرفته شده زمانی که ایران شرایط این کنوانسیون را امضا کرده شرط کمتر از ۱۸ سال را نپذیرفتند و برای آن استثنايي کلی تحت عنوان حق شرط که کنوانسیون مخالف اسلام نباشد قائل شدند.در واقع موافقان کودک همسری مخالف افزایش حداقل سن ازدواج هستند. در قوانین داخلی پراکندگی زیادی در مورد سن کودک وجود دارد .برای سربازی، رای دادن ،مدیریت مالی و ازدواج و کار مرز های سنی مختلفی در نظر گرفته شده است.

شما در باب کودک همسری کتابی به نام گره را در دست انتشار دارید. گره چه هدفی را دنبال می‌کند؟

از سال ۹۰ پژوهش پیرامون کودک همسری را آغاز کردم و آمار و ارقام بسیار واضح می توانند آنچه در جامعه رخ داده است را نشان دهد، بدون آنکه خطایی در آن وجود داشته باشد. عموما آمارها مربوط به سازمان ثبت احوال ،سرشماری نفوس و مسکن و مرکز آمار ایران است .متاسفانه به دلیل‌ خلا های قانونی ،حتی در برخی مناطق ازدواج غیر ثبتی وجود دارد آماری که در هیچ جا ثبت نشده است و مشکلات فرهنگی ما باید در کنار قوانین تغییر کند.ما در گره به شکل مستند وبا ارائه آمار به پدیده کودک همسری پرداختیم.

اخیراً خبرگزاری ایسنا آمار کودک همسری را در پاییز ۹۹ منتشر کرده که ۷،۳۰۰ ازدواج کودک همسری در کشور رخ داده است .آیا ممکن است آمار واقعی از آنچه رسانه های رسمی منتشر می کنند ،بیشتر باشد؟

بله در برخی مناطق کشور برای آنکه نخواهند مراحل دادگاه مراحل دادگاه را سپری کنند در سن کمتر از ۱۳ سالگی صیغه محرمیت جاری و وقتی کودک ۱۳ ساله شد به دادگاه مراجعه می کنندو نسبت به ثبت عقد رسمی اقدام می نمایند. درخلال پژوهش یک فیلم با عنوان ماده ۱۰۴۱ تهیه شده است .

این فیلم ما را یاد ماده ۱۰۴۱ می اندازد که در سال ۸۱ تغییراتی در آن داده شد و تا الان ادامه دارد و در مجلس دهم سعی بر این بود که تغییراتی در آن داده شود . ایده ماده ۱۰۴۱ از کجا آمده است ؟

در سال ۱۳۱۰ ماده قانونی تصویب شد که استعداد جسمانی شرطی برای ازدواج در نظر گرفته شده است .هر کس فاقد استعداد جسمانی باشد نمی توانست ازدواج کند. در سال ۱۳۱۳ افراد متوجه خلأهای قانون می‌شوند و ماده ای به نام ۱۰۴۱ تصویب می‌شود. در این ماده ازدواج دختران کمتر از ۱۳ سال و پسرانه کمتر از ۱۵ سال مطلقا ممنوع می شود و اگر دختری بین ۱۳ تا ۱۵ سال و پسری بین ۱۵ تا ۱۸ سال باشد باید برای ازدواج به دادگاه مراجعه می کرده است و شرایط ازدواج سال ۱۳۵۳ در قانون حمایت از خانواده تغییر می‌کند و ازدواج دختران زیر ۱۸ سال و پسران زیر ۲۰ سال کاملا ممنوع می‌شود .

بعد از انقلاب دوباره استعداد جسمانی شرط می شود در سال ۱۳۷۱قانون مدنی این شرایط بازنگری می‌شود و نهایتاً در سال ۸۱ مجمع تشخیص مصلحت نظام وارد عمل می‌شود و ازدواج کمتر از ۱۳ سال دختران و ۱۵ سال پسران منوط به سه شرط می شود اذن ولی ،مصلحت و رای دادگاه .آمارها نشان می‌دهد ازدواج کمتر از ۱۳ سال در ایران صورت می‌گیرد و سوال این است چرا دادگاه با ازدواج کمتر از ۱۳ سال موافقت می کند .قوانین ما نیاز به اصلاح دارد که مجلس دهم در این زمینه تلاشهای فراوانی داشت که به ثمر ننشست.

شما در بخشی از سخنان تلاشهای مجلس دهم در اصلاح این قانون اشاره اشاره کردید لطفاً در این خصوص توضیح دهید؟

تلاش مجلس دهم این بود که حداقل سن ازدواج ۱۳ الی ۱۵ سال در ماده ۱۰۴۱را افزایش دهد و ازدواج کمتر از ۱۳ سال ممنوع شود و متاسفانه مخالفت‌هایی صورت گرفت و این طرح در موقعیت سیاست‌زدگی قرار گرفت و کار به تبلیغات حزبی کشید. کلیپ های تبلیغاتی زیادی منتشر کردند. افرادی که با این تغییر مخالفت کردند متوجه اهمیت تغییر نشدند.سوال اساسی این است ۸۷ سال از تصویب ماده ۴۱ ۱۰در نهمین مجلس شورای ملی می‌گذرد و تصویب کنندگان از فقها و مراجع عظام تقلید بودند و این گونه نبود آگاهی نسبت به قوانین نداشته باشند اگر باور این است که مخالف شرع است این منطق پذیرفته نیست و مذاکرات مجلس را درهمان برهه بررسی کردیم .
در ۲۵ مرداد ۱۳۱۳ مذاکره صورت می‌گیرد که ماده ۱۰۴۱ را تصویب می کند یک فقیه و از مراجع طراز اول تهران علامه طباطبایی صاحب نظر بودند و معتقد بودند در خصوص ازدواج باید بلوغ و رشد مورد توجه قرار گیرد .مثلا در باب استعداد جسمانی چگونه عمل می شده است . در گذشته روال اینگونه بوده است که دادگاه نامه به پزشکی قانونی می داده که آیا فرد توان جسمانی دارد یا خیر ؟ امروز حتی این شیوه اجرایی نمی‌شود و در مجلس دهم نیز تلاش ها برای افزایش حداقل سن ازدواج شکست خورد و حتی تلاش کرد شرایط پزشکی قانونی را برای تشخیص آمادگی جسمانی قرار دهد ولی همان هم مورد توافق قرار نگرفت در حالیکه در چند ماه اخیر مرگ دو کودک ۱۳ و ۹ ساله هنگام وضع حمل رخ داده است .

در واقع می توان گفت تلاش های مجلس دهم جهت افزایش حداقل سن ازدواج غیرکارشناسانه رد شد و شاید افراد دنبال این بودند که کمبود ازدواج در جامعه در بین دهه شصتی هارا. با دهه هشتاد ها از این طریق جبران کنند اما نمی دانند چه تبعاتی دارد.

حقوق کودک نوپاست ودر این راستا نهاد معاونت زنان ریاست جمهوری در دولت تلاش کرد که طی لایحه‌ای مجازات کشتن فرزند توسط پدر یا جد پدری را افزایش دهد در حالی که موجب اختلاف شد و توانست حداقل مجازات را به ۱۰ سال افزایش دهد. در تمام فرایند کودک همسری از آشنایی تا عقد معمولاً توسط والدین شکل می‌گیرد و گذشته از سایر مباحث ، باز با اصل تمکین روبرو هستیم.همه می دانيم که برای ازدواج وامهایی در نظر گرفته شده و این وام از طریق والدین بر کودک تحمیل می شود والدین مسئولیتی نسبت به باز پرداخت ندارد .اگر کودک توان بازپرداخت نداشته باشد مسئولیت بازپرداخت با کیست؟ در واقع ما قوانین حمایتی نداریم و فقط می خواهیم سن ازدواج را افزایش دهیم. منطق آمار و ارقام و خلأهای قانونی را باید جدی گرفت. مرکز آمار ایران، آماری را به تازگی منتشر کرده و شرایط مانایی ازدواج در گروه‌های سنی مختلف را بررسی کرده که در گروه سنی ۱۰ تا ۱۴ سال ازدواج چقدر میتواند دوام داشته باشد. بررسی ها نشان می دهد در سن کمتر از ۱۹ سال ،۲۳ درصد احتمال طلاق وجود دارد و هر چقدر سن ازدواج بالا می رود احتمال طلاق کمتر است.

پس می‌توان گفت شاید یکی از دستاوردهای کودک همسری شکست ازدواج کودک همسران و افزایش طلاق در این دسته ازدواجهاست؟

بله در مرکز آمار ایران بیشترین آمار طلاق در گروه سنی ۱۰ تا ۱۴ سال ثبت شده است.

خانم مظفریان میتوان اینگونه نتیجه گرفت که گذشته از شرایط فرهنگی وقومی ، اوضاع بد اقتصادی جامعه و عدم پرداخت هزینه‌های آموزش ،بهداشت، تغذیه، مسکن ودرمان والدین را به سمت کودک‌همسری سوق می‌دهد ؟

حقیقتا در این زمینه آمار دقیقی نداریم که درآن علت کودک همسری به خاطر فقر اقتصادی و فرهنگی والدین بصورت رابطه مستقیم معنادار علمی باشد، اما آنچه تجربه جهانی در مناطق مشابه به‌دست می‌دهد، همین است. مصاحبه‌ای با دختری کمتر از ۱۵ ساله ای داشتم که علت ازدواج را فقط در این می دانست که پدر وی با وام ازدواجش یک وسیله نقلیه بخرد و می‌گوید :((من ازدواج کردم تا حداقل خواهران و برادرانم زندگی خوبی داشته باشند.)) یکی از دلایل مخالفت با تغییر ماده ۱۰۴۱ این است که ممکن است فرد در سن ۱۵ سالگی به دام گناه کشیده شود ؟حرف من این است ممکن است. ما داریم استثنا را حاکم می‌کنیم و در مواردی حداکثری ،نیاز برای ازدواج دایم ورابطه به معنای اخص در آن وجود ندارد.

در مواردی ما باید این قانون را حاکم کنیم که در حداکثر ممنوع و برای جمعیت حداقل ممکن باشد نه اینکه برای همه و در هر شرایطی وجود داشته باشد که فرد علاقه مند به تحصیل ازدواج زودهنگام بر او تحمیل شود . ما از سال ۱۳۸۱ درگیر یک ماده قانونی هستیم که اجازه اصلاح نمی دهد و این غیر ممکن است .
شاید یک راه به مراجعه به آیات اعظام باشد ؟
در سال ۸۱ یک روشنگری خوب صورت گرفته بود وحداقل مرحوم هاشمی در مجمع تشخیص مصلحت نظام این سه شرط را درآن تصویب کردند واین تصویب تا حدی با علم و آگاهی صورت گرفته است تا خواست شورای نگهبان و مجلس در یک کفه ترازو قرار گیرد و این قانون تصویب شود. الان بعد از ۸۷ سال ماده ۴۱ ۱۰نیاز به بازنگری دارد. عدم بازنگری کار را سخت تر می کند کار فرهنگی نیز تاثیرگذار خواهد بود اما تغییری در رویه ها نخواهد داشت چرا که ابزارهایی نظیر رسانه‌ها و فعالان مدنی فعالان حوزه زنان هر چقدر هم تلاش کنند اما قوانین اصلاح نشود با دشواری‌های بسیاری روبرو خواهیم شد و اصلاح قوانین و فرهنگ سازی با کمک علما حوزه و دانشگاه و حقوقدانان و روانشناسان و جامعه پزشکان و جامعه شناسان قدر مسلم کمک بزرگی به جامعه خواهد کرد.